orta gelir tuzağı ne demek?

Orta gelir tuzağı (İngilizce: Middle income trap), bir ekonominin belirli bir kişi başına gelir seviyesine ulaştıktan sonra ileri gidemeyip aynı seviyede sıkışıp kalması hâlidir.¹ Bu kavram ilk kez 2007 yılında, Dünya Bankasının bir raporu olan “Doğu Asya’nın Rönensansı: Ekonomik Büyüme İçin Fikirler” (An East Asian Renaissance Ideas for Economic Growth) isimli çalışmada ele alınmıştır. Söz konusu olan raporda, orta gelir seviyesine ulaşan ülkelerin, düşük gelir grubundaki ülkeler ile ücret bakımından rekabet edemedikleri, yüksek gelir grubundaki ülkeler karşısında da inovasyonlarının yetersiz kalması sonucunda düşük büyüme performansı sergilemeleri, orta gelir tuzağına yakalandıkları ifade edilmiştir.²

Orta Gelir Tuzağının Belirlenme Çeşitleri

Kavramın ortaya çıkmasından sonra tanımlanması için bazı çalışmalar yapılmıştır bunlardan Biri Tho (2013)'dur. Tho, orta gelir tuzağının teorik kısmını açıklamaya çalışmıştır. Bir diğer çalışma ise Dünya Bankası tarafından yapılan gelir sınıflandırmasına göre ekonomilerin sınıflandırılmasıdır.

Orta Gelir Tuzağı ve Tho Modeli

Tho, ekonominin gelişme aşamaları üç kısımda ele alınmaktadır. Söz konusu olan aşamalar grafik üzerinde gösterilmiştir. Şekilde A ile B noktaları arası, yoksulluk tuzağında olan az gelişmiş ülkeleri gösterirken, B ile C arası, yoksulluk tuzağından kurtulan ve kalkınmanın ilk aşamasını gerçekleştiren tarımdan sanayiye geçiş ortamındaki, orta gelirli ülkeler gösterilmektedir. C ve D noktaları arasındaki ülkeler ise, sürdürülebilir büyüme performansı gerçekleştiren gelişmiş ülkeleri göstermektedir. Bu aşamalara göre B ile C arasında bulunan tarıma dayalı ülkelerin sanayiye geçişi yaşanırken ivme C noktasına geldikçe azalmıştır. C noktasına gelen bu ülkeler eski büyüme hızlarını yakalayamamaktadır. Düşük büyüme dönemine giren ülkeler C ve E noktaları arasında sıkışarak orta gelir tuzağına yakalanmışlardır.

Gelir Düzeyine Göre Ülke Ekonomileri Sınıflandırılması

Orta gelir tuzağındaki ülkeleri belirlerken en yaygın araç Dünya Bankası'nın kişi başına düşen gelir üzerinden sınıflandırmasıdır. Dünya Bankası literatürü ilk kez ortaya attığında atlas method yöntemi ile ABD'de kişi başına düşen gelirin yüzde 20'sini diğer ülkeler açısından orta gelir düzeyi olarak belirlemiştir. Günümüzdeki sınıflandırma ise enflasyonu göz önünde bulundurarak her yıl temmuz ayında yayımlamaktadır. Dolar cinsinden yayımlanan gelir gruplarında düşük gelirli, orta gelirli ve yüksek gelirli olarak üç başlıkta ele alınır. Orta gelirli ekonomileri ise kendi içinde ikiye ayırarak alt-orta ve üst-orta gelirli olarak ikiye ayrılır.³


Ülke Sınıflandırılması	Kişi Başına Gelir (Dolar)
1. Düşük Gelirli	< 1,046
2. Orta Gelirli	1,046 – 12,695
2.1. Alt Orta Gelirli	1,046 – 4,095
2.2. Üst Orta Gelirli	4,096 – 12,695
3. Yüksek Gelirli	> 12,695

Deneyimleyen Ülke Örnekleri

Farklı ülkelerin ele alınarak incelenmesi bakımından Felipe vd. (2012) tarafından yapılan çalışma oldukça anlamlıdır. Yazarlar, orta gelirli ülkeleri kendi arasında ikiye ayırmış, 1950 ve 2010 yılları arasında 37 ülkenin alt orta gelirli gruba dahil olduğunu ortaya koymuştur. Söz konusu ülkelerin büyük çoğunluğu Sahra altı Afrika ülkeleridir. Diğer yandan, Karayipler bölgesinden Haiti ve Asya’dan Afganistan, Bangladeş ve Nepal’in de dahil olduğu beş ülke de ilgili sınıflandırmada yer almaktadır. İlgili yazarlara göre 1950 yılından sonra Türkiye’nin de aralarında bulunduğu dokuz ülke alt gelir grubundan üst gelir grubuna sıçramıştır. Belirlenen ülkelerin alt gelir grubundan üst gelir gurubuna geçtikleri yılı ve o yıllar arasındaki ortalama büyüme oranları da Tablo 2.1'de gözlemlenebilmektedir.⁴ Seçilen ülkelerin alt-orta gelir grubundan üst-orta gelir grubuna geçiş yaptığı yıllar arasında belirgin farklılaşmalar dikkat çekmektedir. Bu süreci en kısa sürede Çin tamamlarken, Türkiye, Bulgaristan ve Kosta Rika gibi ülkeler oldukça uzun sürede tamamlamışlardır.

Tablo 2.1: 1950 Yılından Sonra Alt-Orta Gelirli Ülke Haline Gelen ve Üst-Orta Gelirli Ülke Düzeyine Erişebilen Ekonomiler⁵


Ülke	Bölge	Alt-Orta Gelirli Ülke Olunan Yıl	Üst-Orta Gelirli Ülke Olunan Yıl	Alt ve Üst Orta Gelirli Ülke Statüsünde Geçirdiği Yıl	Yıllık Ortalama Büyüme Hızı
Çin	Asya	1967	1986	19	7,0
Malezya	Asya	1969	1996	27	5,1
Kore Cum.	Asya	1969	1988	19	7,2
Tayland	Asya	1976	2004	28	4,7
Bulgaristan	Avrupa	1953	2006	53	2,5
Türkiye	Avrupa	1955	2005	50	2,6
Kosta Rika	Latin Amerika	1952	2006	54	2,4
Umman	Orta Doğu	1968	2001	33	2,7

Tablo 2.2'de ise üst orta gelirden, yüksek orta gelire ulaştığı yılları ve arasındaki farkı gözlemleyebiliriz.⁶ Çin ve Kore 7 yıllık bir sürede üst orta gelirli ülke statüsüne geçtikten sonra sırasıyla 1993 ve 1995 yıllarında yüksek gelirli ülkeler statüsüne erişmişlerdir. Almanya, Fransa, Norveç, Belçika, Hollanda, Avusturya gibi birçok Avrupa ülkesi 12-15 yıl arasında orta gelirli ülkelere geldikten sonra 1970’li yıllarda yüksek gelirli gruba yükselen ülkelerden olmuşlardır. Diğer yandan, Danimarka ve İsveç 1960’lı yılların sonlarında ilgili statüye erişmeyi başarmıştır (Felipe vd., 2012: 24).

Tablo 2.2. 1950’den Sonra Üst Orta Gelirden Yüksek Gelir Grubuna Geçen Ülkeler

<table> <tbody> <tr class="odd"> <td>Ülkeler</td> <td>Üst Orta Gelire Ulaştığı Yıl</td> <td>Yüksek Gelire Ulaştığı Yıl</td> <td>Üst Orta Gelirde Kalış Süresi/Yıl</td> <td>Gelir Geçişinde Ortalama Büyüme Oranı (%)</td> </tr> <tr class="even"> <td>Hong Kong</td> <td>1976</td> <td>1983</td> <td>7</td> <td>5.9</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Japonya</td> <td>1968</td> <td>1977</td> <td>9</td> <td>4.7</td> </tr> <tr class="even"> <td>Güney Kore</td> <td>1988</td> <td>1995</td> <td>7</td> <td>6.5</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Singapur</td> <td>1978</td> <td>1988</td> <td>10</td> <td>5.1</td> </tr> <tr class="even"> <td>Taipei</td> <td>1986</td> <td>1993</td> <td>7</td> <td>6.9</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Avusturya</td> <td>1964</td> <td>1976</td> <td>12</td> <td>4.1</td> </tr> <tr class="even"> <td>Belçika</td> <td>1961</td> <td>1973</td> <td>12</td> <td>4.4</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Danimarka</td> <td>1953</td> <td>1968</td> <td>15</td> <td>3.3</td> </tr> <tr class="even"> <td>Finlandiya</td> <td>1964</td> <td>1979</td> <td>15</td> <td>3.6</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Fransa</td> <td>1960</td> <td>1971</td> <td>11</td> <td>4.4</td> </tr> <tr class="even"> <td>Almanya</td> <td>1960</td> <td>1973</td> <td>13</td> <td>3.4</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Yunanistan</td> <td>1972</td> <td>2000</td> <td>28</td> <td>1.8</td> </tr> <tr class="even"> <td>İrlanda</td> <td>1975</td> <td>1990</td> <td>15</td> <td>3.2</td> </tr> <tr class="odd"> <td>İtalya</td> <td>1963</td> <td>1978</td> <td>15</td> <td>3.4</td> </tr> <tr class="even"> <td>Hollanda</td> <td>1955</td> <td>1970</td> <td>15</td> <td>3.3</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Norveç</td> <td>1961</td> <td>1975</td> <td>14</td> <td>3.5</td> </tr> <tr class="even"> <td>Portekiz</td> <td>1978</td> <td>1996</td> <td>18</td> <td>2.8</td> </tr> <tr class="odd"> <td>İspanya</td> <td>1973</td> <td>1990</td> <td>17</td> <td>2.7</td> </tr> <tr class="even"> <td>İsveç</td> <td>1954</td> <td>1968</td> <td>14</td> <td>3.6</td> </tr> <tr class="odd"> <td>Arjantin</td> <td>1970</td> <td>2010</td> <td>40</td> <td>1.2</td> </tr> <tr class="even"> <td>Şili</td> <td>1992</td> <td>2005</td> <td>13</td> <td>3.7</td> </tr> <tr class="odd"> <td>İsrail</td> <td>1969</td> <td>1986</td> <td>17</td> <td>2.6</td> </tr> <tr class="even"> <td>Mauritius</td> <td>1991</td> <td>2003</td> <td>12</td> <td>4.0</td> </tr> </tbody> </table>

Değerlendirme

Farklı birçok ülkeyi analiz ettiğimizde, orta gelir düzeyindeki ülkelerin karşılaştıkları en önemli sorunlardan biri büyümede yavaşlama problemidir. Çünkü büyümeyi belirli bir hızda tutmak ekonomiler açısından kolay bir iş değildir. Konuya ilişkin Eichengreen vd. (2014) risk ülkeleri, yaş ortalamasının yüksek olduğu, gelecekte düşük sermaye getirisi beklenen yatırımların yoğun olduğu ve reel döviz kurunun yetersiz değerlendiği ülkeler olduğuna dikkat çekmiştir. Öte yandan orta ve yüksek eğitim seviyesinin yüksek olduğu, ileri teknoloji gerektiren katma değerli ürünlerin ihracattaki paylarının fazla olduğu ülkelerin büyümede yavaşlama riskinin oldukça az olduğuna değinmiştir (Eichengreen vd., 2014: 82). Özetle, ülkelerin büyümeyi belirli bir hedefte tutmaya çalışmasından çok, bunun ileride büyümenin yavaşlama ihtimaline karşı doğru yapılanmaya gidilmelidir. Çünkü kısa süreli hızlı büyüme sonucunda, yanlış kalkınmanın hedeflenmesi ülkeleri orta gelir seviyesinde normalden çok daha uzun süre tutabilmektedir. Bunlara istinaden yüksek gelir grubuna geçen ülkelerin kurumsal işleyişi, yapısal reformları ve iktisadi politikaları etkisi oldukça büyüktür.